Zdania „ślepej uliczki” (garden path sentences)

Zdania „ślepej uliczki” to szczególny rodzaj zdań dwuznacznych. Analizując ich treść słowo po słowie, słuchacz buduje wstępną interpretację sensu, aby w pewnym momencie przekonać się, że był w błędzie. Zdanie takie jak gdyby „wpuszcza słuchacza w maliny”, np.:

„Chłopiec odbił piłkę ręką potrącając kolegę”.

„Niezależnie od liczby stopni swobody nie miałem”.

„Henryk został porzucony odjechał”.

„Henryk został porzucony samochód znaleziono w rowie”.

Zdania „ślepej uliczki” są przejawem złego stylu pisarskiego. Piszący nie zdaje sobie sprawy z dwuznaczności tworzonych przez siebie zdań, bo sam rozumie je jednoznacznie. Nie tworząc alternatywnego modelu mentalnego, mówca nie bierze pod uwagę, że ktoś mógłby to uczynić i zrozumieć przekaz niezgodnie z intencją nadawcy. Aby uniknąć nieporozumień, piszący powinni używać jednoznacznych rozwiązań składniowych, jak również umiejętnie operować interpunkcją. Wszystkie przytoczone wyżej zdania tracą swą dwuznaczność po dodaniu przecinka:

„Chłopiec odbił piłkę, ręką potrącając kolegę”.

„Chłopiec odbił piłkę ręką, potrącając kolegę”.

„Niezależnie od liczby stopni, swobody nie miałem”.

„Henryk został, porzucony odjechał”.

„Henryk został, porzucony samochód znaleziono w rowie”.

„Henryk został porzucony, samochód znaleziono w rowie”.

W przekazie mówionym rolę przecinka powinny pełnić znaki prozodyczne, przede wszystkim pauzy i zmiany intonacji.

Zdania „ślepej uliczki” są często używane jako materiał w badaniach psycholingwistycznych, ponieważ pozwalają weryfikować konkurencyjne modele procesu rozbioru zdania. Typowa procedura (zob. np. Christianson i in., 2001) polega na wizualnej ekspozycji zdania słowo po słowie, w tempie stałym (np. 150 ms na słowo plus 20 ms na każdą literę) lub regulowanym przez osobę badaną. Zdania mogą też być eksponowane od razu w pełnej postaci. W pewnym momencie zdanie jest usuwane z ekranu, a osoba badana ma odpowiedzieć na pytanie dotyczące jego treści, np.: „Czy Henryk został porzucony?”. Mierzy się czas potrzebny na udzielenie odpowiedzi oraz stopień subiektywnego zaufania osoby badanej do swojego sądu. Christianson i współpracownicy (2001) wykazali, że czas odpowiedzi zależy od takich czynników, jak długość zdania, obecność lub nieobecność znaku przestankowego czy też obecność lub nieobecność dodatkowego słowa usuwającego dwuznaczność (np. „Henryk został a porzucony odjechał”). Manipulując takimi zmiennymi, badacz może analizować ukryte procesy logiczno-gramatycznego rozbioru zdania. W niektórych eksperymentach (np. Frazie, Rayner, 1982) dodatkowo analizuje się ruchy gałek ocznych, próbując na tej podstawie dociekać sposobu analizy zdania.