ODMOWA

1. Czy wiesz, że...
   Zachowania asertywne nie są typowe dla polskich obyczajów językowych. Kiedy przychodzi nam poinformować rozmówcę, że nie zrobimy tego, co on chciałby, żebyśmy zrobili, staramy się przede wszystkim tak to zakomunikować, żeby zadbać o jego komfort. Dlatego odmowę uzasadniamy, przepraszamy za to, że odmawiamy, chcemy zamiast proponowanej czynności wykonać inną lub w innym terminie.

   Odmowa to wypowiedź będąca negatywną reakcją na wypowiedź dyrektywną (zob. PROŚBY, s. 268), czyli taką, której celem jest skłonienie odbiorcy do zrobienia tego, co chce nadawca. Nadawca, odmawiając, przekazuje odbiorcy komunikat: ’Mówię, że nie zrobię tego, co chcesz, żebym zrobił’.

   Wśród wypowiedzi dyrektywnych, na które Polacy reagują odmową, nie wywołując konfliktu, są: prośba, błaganie, propozycja, rada i zalecenie. Inne wypowiedzi dyrektywne, zwłaszcza rozkaz, zakaz, żądanie, nakaz, z odmową spotykają się rzadko, ponieważ wywołuje to konflikt i różnego typu sankcje, na które na ogół narażać się nie chcemy.

   1. Odmowa spełnienia czyjejś prośby (w tym błagania, będącego prośbą o większej mocy), przyjęcia czyjejś propozycji, rady, zalecenia może mieć krótką formę, np. partykuły przeczącej Nie lub podwojonej Nie, nie, uzupełnionej nieraz formą nazywającą odbiorcę: Nie, nie, proszę pana. Wskazane formy, informując w skrótowy sposób o niespełnieniu woli rozmówcy, nie łamią zasad grzeczności, ale też nie budują konwersacyjnej współpracy.

   2. O bardziej stanowczej odmowie, ale nie łamiącej jeszcze zasad grzeczności, informują zwroty: Mowy nie ma; Co to, to nie!

   3. Niegrzeczne – bo naruszające godność partnera rozmowy – jest natomiast użycie w funkcji odmowy zwrotów uchodzących za obraźliwe: A idź do diabła!; Won, bydlaku, bo ci dołożę; Wypchaj się, stara jędzo!; Odpieprz się, dobra?!

2. Wszystkie powyższe sposoby odmawiania w kulturalnej konwersacji pojawiają się rzadko. Dla większości Polaków konieczność odmowy odczuwana jest jako dyskomfort. Dlatego wypowiedzi o funkcji odmowy obudowywane są wypowiedziami łagodzącymi.

   1. Należą do nich wypowiedzi będące uzasadnieniami odmowy. Na przykład:

      
      

      – Zrobię ci kawy.

      – Nie, nie mogę pić. Lekarz mi zabronił, a jak wypiję, to i spać nie mogę.

      
      

      – Chodź, chodź do tego sklepu. Tam jest taki supersamochód. Kup mi!

      – Maciusiu, nie mogę ci kupić, bo nie mam pieniążków.

   2. Wypowiedzi będące uzasadnieniami odmowy uzupełniane bywają przeproszeniami (formułowanymi wprost bądź pośrednio) w takich formach, jak: Przepraszam, Sory, Przykro mi, Wybacz, Pan wybaczy, Żałuję, Nie gniewaj się. Przykładowo:

      
      

      – Może mi pan rozmienić sto złotych?

      – Przykro mi, sam mam tylko grube.

      
      

      – Czy mogę prosić o skasowanie biletu?

      – Przepraszam, obie ręce mam zajęte.

      
      

      – Wpadnij wieczorem, pogadamy.

      – Nie mogę, jadę z Rafałem na basen. Nie gniewaj się.

   3. Odmowa bywa też osłabiana za pomocą propozycji wykonania tego, na czym zależy rozmówcy, w późniejszym terminie. Dajemy w ten sposób do zrozumienia, że właściwie nie odmawiamy, tylko nie możemy tego zrobić w chwili obecnej, a później – owszem. Na przykład:

      
      

      – Tomek, źle się czuję. Odprowadź mnie do domu.

      – Teraz? Dopiero zaczyna się zabawa. Czekaj..., poproszę Kaśkę, to cię położy w swoim pokoju. Odpoczniesz trochę... Później cię odprowadzę.

      
      

      – Napisałem o niej wiersz. Przeczytam ci.

      – Może innym razem. Boli mnie głowa.

   4. Tę samą funkcję – osłabiającą odmowę – pełnią wypowiedzi, za pomocą których nadawca informuje, że zamiast tego, o co prosi rozmówca, zrobi coś innego. Na przykład:

      
      

      – Powiedz [wiersz].

      – Nie warto. Pożyczę ci jego wiersze, to sobie poczytasz.

      
      

      – Czy mogłabyś mi pożyczyć trochę pieniędzy?

      – Słuchaj, wiesz, jak to jest z pożyczkami, potem trzeba forsę oddać i zawsze problem, skąd to wziąć. Ale kupiłabym od ciebie kostium.

   5. Reakcją negatywną na wypowiedzi będące propozycjami bywają odmowy wraz z podziękowaniem. Osoba odmawiająca mówi w ten sposób, że wprawdzie nie skorzysta z propozycji (najczęściej konsumpcyjnej), ale wdzięczna jest, że ktoś chce jej dobra. Przykłady:

      
      

      – Napijesz się jeszcze kawki? Zrobię...

      – Dziękuję, nie.

      
      

      – A może byś coś zjadła?

      – Nie, nie, dziękuję.

   6. Bywają sytuacje, w których krótka odmowa wraz z podziękowaniem jest niewystarczającą reakcją na propozycję. Wówczas mówiący – by nie urazić osoby występującej z propozycją – rozbudowują swoją wypowiedź o uzasadnienie odmowy. Oto przykłady:

      
      

      – Może napiją się państwo kawy?

      – Nie, nie, dziękuję. Musimy już jechać. Za chwilę mam bardzo ważne spotkanie w ambasadzie amerykańskiej.

      
      

      – Fajne buty widziałam. Tylko brak kasy...

      – Pożyczę ci, kupuj!

      – Nie, nie będę sobie robić długów. Dzięki.