Salustiusz – kontynuator historiografii hellenistycznej

Dzieła Juliusza Cezara nie były utworami historycznymi w tym znaczeniu, w jakim ujmowali historię starożytni. Brak w nich przesadnych ozdób retorycznych i fikcyjnych, rozwlekłych przemówień. Natomiast do przepisów historiografii hellenistycznej, jeśli chodzi o ozdobność stylu i kompozycję utworu, stosował się Salustiusz (Caius Sallustius Crispus, 86-35 p.n.e.) z Amiternum w Ziemi Sabińskiej. Jego rodzina pochodziła prawdopodobnie z miejscowej elity urzędniczej. Związany ze stronnictwem popularów, w 52 r. p.n.e. był Salustiusz trybunem ludowym. W 50 r. p.n.e. usunięto go z senatu z powodu hulaszczego życia. Dzięki poparciu Cezara w 49 r. p.n.e. został kwestorem, w 45 r. p.n.e. zarządzał prowincją Afryka. Po śmierci Cezara, odsunięty od udziału w życiu politycznym, poświęcił się pracy literackiej. Rozpoczął ją już nieco wcześniej, przypisuje się bowiem Salustiuszowi datowany na ok. 54 r. p.n.e. pamflet polityczny, inwektywę na Cycerona, oraz dwa Memoriały do Cezara. W pierwszym, z 50 r. p.n.e., Salustiusz wzywał zwycięskiego dyktatora do przeprowadzenia koniecznych reform w państwie. Proponował osiedlenie proletariatu miejskiego na wsi, uważając, że praca na roli przyczyni się do moralnego uzdrowienia żyjącego z rozdawnictwa zboża, odwykłego od trudu plebsu. Żądał także zasadniczych reform sądów przysięgłych. W następnym Memoriale z 46 r. p.n.e. Salustiusz był mniej radykalny: pozostawiał proletariat w miastach, ale radził zatrudnić go przy robotach publicznych. W obu Memoriałach autor przemawiał ze stanowiska partii popularów.

Sprawy moralnego odrodzenia społeczeństwa poruszył Salustiusz również w monografii historycznej Sprzysiężenie Katyliny (Coniuratio Catilinae), napisanej ok. 43 r. p.n.e. Spisek Katyliny przedstawił autor jako naturalny wynik degeneracji uznającej wyłącznie wartości materialne, pozbawionej hamulców moralnych arystokracji, której typowym przedstawicielem miał być właśnie Katylina. Podał autor dokładny przebieg spisku, jego wykrycie przez Cycerona, stracenie głównych spiskowców oraz opisał zbrojną rozprawę z wojskiem Katyliny, który sam poległ na polu bitwy. W przedstawianiu faktów Salustiusz dążył do obiektywizmu. Potrafił w sposób bezstronny spojrzeć na swoją partię, a nawet dojrzeć ujemne rysy w uwielbianym przez siebie Cezarze. Pomijanie pewnych faktów da się wytłumaczyć techniką pisarską historyka: dążnością do dramatyzowania opowiadania, pomijaniem szczegółów, zajmowaniem się momentami najważniejszymi w rozwoju akcji. Podobnie dzieje się z charakterystyką postaci przedstawionych na kartach monografii. Podawał Salustiusz charakterystyki w sposób syntetyczny, uwypuklał z całą sugestywnością najważniejsze, decydujące rysy charakterów. Takie podejście zbliża Salustiusza do historiografii hellenistycznej, której typowymi cechami była dramatyczność relacji historycznej i rozbicie opowiadania niemal na oddzielne sceny. Upodobniało to dzieło historyczne, w myśl zasad hellenistycznych historyków, do tragedii. Szczególnie tragiczne jest zakończenie Sprzysiężenia – opis pobojowiska po decydującej bitwie z wojskiem Katyliny.