Juliusz Cezar – historia wojen

Do historii literatury wszedł także najwybitniejszy mąż stanu schyłku republiki, Gajusz Juliusz Cezar (Caius Iulius Caesar, 100-44 p.n.e.). Nie zachowały się jego utwory poetyckie, jak opis podróży do Hiszpanii (Iter), pismo gramatyczne O analogii (De analogia), traktat astronomiczny O ruchu gwiazd (De astris). Zostały tylko we fragmentach liczne mowy wygłaszane na forum, w sądzie i w senacie. Podobnie znamy jedynie fragmenty broszury politycznej Cezara atakującej legendę otaczającą imię Katona Młodszego (Anticato lub Anticatones).

Gdy Cezar jako prokonsul objął namiestnictwo w Galii Przedalpejskiej i Narbońskiej (58 p.n.e.), rozpoczął podbój niepodległej i niezromanizowanej jeszcze części Galii aż po Ren. Wykorzystując rozbicie polityczne plemion galijskich i niesnaski pomiędzy nimi, podbił plemiona Helwetów i pokonał wodza germańskich Swebów, Ariowista. W 57 r. p.n.e. podbił plemiona Belgów, potem zorganizował wyprawy do Brytanii. Podbój był chwilowy, gdyż w 52 r. p.n.e. wybuchło powstanie zjednoczonych przeciwko Rzymowi plemion pod wodzą Wercyngetoryksa. Zamkniętego w twierdzy Alezja wodza oblegał y wojska Cezara, które z kolei z zewnątrz otoczone były przez Gallów. Obie armie cierpiały straszny głód. Wercyngetoryks skapitulował i w 51 r. Cezar zdobył pełną władzę nad Galią. W wyniku kampanii galijskiej Cezar zyskał świetnie wyszkolone wojsko i ogromne środki z podbitych krain – droga do jedynowładztwa stała otworem.

Twórczość literacką łączył Cezar ściśle ze swoją działalnością polityczną. Tak jak inni politycy rzymscy, twórcy pamiętników i autobiografii, uważał literaturę za narzędzie propagandy. O takim właśnie traktowaniu działalności pisarskiej świadczą dwa zachowane dzieła Cezara. Pierwsze z nich, nazywane zwykle, aczkolwiek nie odpowiada to ściśle wersji łacińskiej tytułu, Pamiętniki o wojnie galijskiej (Commentarii rerum gestarum belli Gallici), zawiera siedem ksiąg sprawozdania z działalności Cezara jako prokonsula w Galii. Jest to opis działań wojennych w Galii w latach 58-52 p.n.e. Każda księga obejmuje wydarzenia jednego roku i każda stanowi zamkniętą całość. Cezar zredagował Pamiętniki w osobie trzeciej (nie używał zaimka „ja”, mówiąc o sobie „Cezar”), aby nadać im pozory obiektywizmu. Pisząc swe dzieło, oparł się na materiale sztabowym, gromadzonym przez kancelarię, oraz na własnych raportach, które posyłał do senatu. Poszerzał je ekskursami etnograficznymi i historycznymi (coraz obszerniejszymi od księgi czwartej). Nie deformując w zasadzie faktów historycznych, starał się Cezar uwypuklić swoje sukcesy militarne. Podkreślał trudności, jakie miał do pokonania, aby pokazać wyraźniej skuteczność swoich działań. Swoje agresywne poczynania tłumaczył tym, że kierował się interesem państwa rzymskiego. Starał się przedstawić wojsko i siebie jako wodza w jak najlepszym świetle. Nie szczędził natomiast zarzutów pod adresem Gallów. W relacji Cezara są oni zdradzieccy, podstępni, butni i chełpliwi. Tak więc, mimo pozorów obiektywizmu, Pamiętniki są sprawozdaniem napisanym przez człowieka, który przedstawia czytelnikom fakty z własnego, bardzo subiektywnego punktu widzenia, choć tych faktów nie fałszuje.

Cezar opisał siedem pierwszych lat wojny z Gallami. Prawdopodobnie działalność publiczna nie pozwoliła mu na kontynuowanie Pamiętników. Ostatnie dwa lata wojny, 51 i 50 r. p.n.e., opisał w księdze ósmej (łamiąc zasadę, że każda księga winna obejmować tylko jeden rok) adiutant Cezara, przyszły konsul (43 p.n.e.) Aulus Hircjusz (Aulus Hirtius). Praca jego wchodzi do zbioru tzw. Dopełnień do dzieł Cezara (Supplementa Caesaris).

Gdy w 49 r. p.n.e. Cezar przekroczył Rubikon – rzekę na granicy Italii z Galią Przedalpejską – faktycznie wypowiedział wojnę senatowi i swemu przeciwnikowi politycznemu Pompejuszowi Wielkiemu. Wojska Cezara szybko złamały opór nielicznych obrońców, większość sił Pompejusza przebywała poza Italią, w Hiszpanii. Te pokonał Cezar w bitwie pod Ilerdą w 49 r. p.n.e. W Epirze doznał najpierw niepowodzenia w bitwie pod Dyrrachium, ostatecznie jednak w bitwie pod Farsalos (48 p.n.e.) pokonał armię senacką Pompejusza, który ratował się ucieczką do Egiptu, gdzie wkrótce został podstępnie zamordowany. Mimo wyeliminowania głównego rywala do władzy, wojna domowa trwała aż do 45 r. p.n.e. W Egipcie Cezar pomógł odzyskać władzę sprzyjającej mu Kleopatrze VII, w Bitynii pobił Farnacesa, burzącego się przeciw władzy Rzymu, w bitwie pod Thapsus w Afryce pokonał armię republikanów wspieraną przez numidyjskiego króla Jubę I (46 p.n.e.). Katon Młodszy – niezłomny obrońca idei republiki – popełnił wówczas w Utyce samobójstwo. Przed powrotem do Rzymu i ogłoszeniem ostatecznego zwycięstwa Cezar musiał jeszcze pokonać synów Pompejusza w ciężkiej bitwie pod Mundą w Hiszpanii (45 p.n.e.). Przekraczając Rubikon, Cezar miał wypowiedzieć słynne zdanie: Alea iacta est. – Kostki zostały rzucone.

Drugim historycznym utworem Cezara są Pamiętniki o wojnie domowej (Commentarii rerum gestarum belli civilis) w trzech księgach. Przedstawił Cezar w tym utworze swą walkę z Pompejuszem Wielkim i jego stronnikami w latach 49 i 48 p.n.e. (słynne przekroczenie Rubikonu 12 stycznia 49 r. p.n.e.). Dzieło kończy się opisem zdobycia przez Cezara wyspy Faros i wzmianką o straceniu Pothinusa, opiekuna małoletniego króla Egiptu, Ptolemeusza. Opowiadanie podobne jest do stylu Pamiętników o wojnie galijskiej, aczkolwiek ze względu na charakter dzieła nie zawsze udało się Cezarowi utrzymać beznamiętny ton opowiadania. Cezar przedstawił swój udział w wojnie domowej jako działanie legalne w obronie zagrożonej wolności, podczas gdy partia Pompejusza w jego przedstawieniu miała działać nielegalnie i reprezentowała egoistyczne interesy kliki. Tak więc charakter Pamiętników o wojnie domowej jest w pewien sposób tendencyjny.

Opis dalszego przebiegu wojny domowej, to jest walki ze zwolennikami Pompejusza, zawarty jest we wspomnianych już Dopełnieniach (Supplementa Caesaris). Są to Wojny: Aleksandryjska (Bellum Alexandrinum), Afrykańska (Bellum Africanum), Hiszpańska (Bellum Hispaniense). Autorstwo tych utworów nie jest ustalone. Napisali je nieznani bliżej oficerowie Cezara. Dziełka te budzić mogą zainteresowanie ze względu na swój język, zbliżony do potocznego, codziennego sposobu mówienia, a bardzo różny od czystego, o nienagannej prostocie, bezbłędnego pod względem gramatycznym, a równocześnie, mimo oszczędności w doborze słów, pełnego patetyczności języka Juliusza Cezara.