Początki poezji i prozy (do 241 p.n.e.)

Ślady zamieszkiwania przez ludzi Półwyspu Apenińskiego datują się już na epokę paleolitu. Za najstarsze plemię Italii uchodzą Ligurowie. W II tysiącleciu p.n.e. znajdowali się już na terenie Italii Italikowie (z najważniejszymi plemionami: Latynami i Samnitami pochodzenia indoeuropejskiego) oraz Etruskowie, których przynależności etnicznej i językowej nie potrafimy jeszcze dokładnie określić. Dzięki wysokiemu poziomowi gospodarczemu i kulturalnemu Etruskowie w VI w. p.n.e. rozszerzyli swe panowanie poza Toskanię (swą właściwą siedzibę), zajmując dolinę Padu oraz Umbrię, Lacjum i Kampanię. Ekspansję ich zahamowała w końcu VI w. p.n.e. nowa rosnąca potęga – państwo rzymskie.

Państwo rzymskie przez cały III w. p.n.e. w ustawicznych wojnach poszerzało swe granice poza Półwysep Apeniński, zapanowało nad zachodnią częścią Morza Śródziemnego. Najwięcej wysiłku kosztowało je pokonanie potęgi Kartaginy – dawnej kolonii fenickiej (Poeni). W wyniku pierwszej wojny punickiej (264-241 p.n.e.) utworzono prowincję Sycylię. W drugiej wojnie punickiej (218-201 p.n.e.), pomimo przejściowych trudności i klęsk (przejście Hannibala przez Alpy, klęska nad Jeziorem Trazymeńskim), Rzym opanował posiadłości zamorskie Kartaginy i narzucił jej ogromne kontrybucje. Trzecia wojna punicka (149-146 p.n.e.) doprowadziła do zniszczenia tego państwa, zburzenia Kartaginy i utworzenia prowincji Afryka. W tym samym czasie podbitą Grecję (zburzenie Koryntu w 146 r. p.n.e.) także zamieniono w prowincję o nazwie Achaja.

Jedną z najstarszych osad latyńskich był Rzym, położony na szlaku handlowym z Etrurii do południowej Italii, w dolnym biegu Tybru. Według legendy miasto miał w 753 r. p.n.e. założyć na Palatynie Romulus, potomek Trojańczyka Eneasza. Uczeni natomiast za początek Rzymu uważają po- łączenie osad Sabinów i Latynów (istniejących już od X w. p.n.e. na Kapitolu i od IX w. p.n.e. na Palatynie) w jednolity organizm państwa-miasta. Nastąpiło to za panowania etruskiej dynastii Tarkwiniuszów, około 575 r. p.n.e. Po wypędzeniu królów etruskich (ok. 509 r. p.n.e.) Rzym został stolicą państwa o ustroju republikańskim, w którego skład weszły podbite okoliczne plemiona. Nowe państwo rozszerzało swoje granice drogą podbojów lub pokojowego przyłączania (na mocy paktów o przymierzach) dalszych terenów. Po zwycięskich wojnach punickich (264-146 p.n.e.) Rzym stał się pierwszym mocarstwem w basenie Morza Śródziemnego, szerząc na podbitych terytoriach język łaciński i kulturę rzymską. Język łaciński rozprzestrzeniał się więc także poza Italią: na Sycylii, Sardynii, w Hiszpanii, Afryce, Galii, na bliższym i dalszym wschodzie (choć tam językiem panującym była greka). Wraz z poszerzaniem się imperium rzymskiego powiększał się też zasięg języka łacińskiego. Choć po podziale imperium na część wschodnią i zachodnią tylko w części zachodniej utrzymała się łacina, w okresie średniowiecza nie ustała latynizacja. Język łaciński dotarł do Anglii, Irlandii, Niemiec, Szwajcarii, Austrii, na Węgry, do Czech i do Polski. Za znajomością języka łacińskiego szła twórczość w tym języku, powstawała literatura łacińska. Najstarszy etap tej twórczości, związany z istnieniem państwa rzymskiego, nazywamy literaturą rzymską.

* * *

O literaturze rzymskiej w dzisiejszym rozumieniu słowa literatura możemy mówić dopiero od zakończenia pierwszej wojny punickiej (241 p.n.e.), jednak zaczątki twórczości rodzimej musiały już istnieć w epoce królewskiej, czyli w VIII-VI w. p.n.e. Były to przede wszystkim pieśni kultowe, jak pieśni kolegium kapłańskiego Saliów śpiewane w czasie uroczystości na cześć bogów Marsa, Jowisza, Kwiryna (Carmina Saliaria) czy Pieśń Braci Arwalskich (Carmen Fratrum Arvalium) proszących bogów o urodzaje. Istniały pieśni związane z rolniczym charakterem społeczeństwa, jak pieśni dożynkowe, związane z winobraniem itp. Pieśni towarzyszyły życiu rodzinnemu (pieśni weselne, pogrzebowe), były związane z życiem armii: śpiewano w obozie wojskowym, nieco póęniej (gdy były już dobre drogi) w marszu, pieśń sławiła wielkie czyny przodków. Śpiewano w rytmie prastarego wiersza saturnijskiego (versus Saturnius), którego budowa jest niejasna.

Proza, trudniejsza niż pieśń do zapamiętania, wymagała już pisma. Pismo Rzymianie zapożyczyli od Greków za pośrednictwem Etrusków około VII w. p.n.e. Najstarsze zabytki pisane prozą nie zachowały się do naszych czasów. Były to zapiski urzędników Commentarii (Rzeczy godne pamięci). Sporządzali je kapłani sprawujący pieczę nad rytuał em religijnym oraz układający kalendarze, a także urzędnicy świeccy, cenzorowie (Commentarii censorii). Istniały spisy urzędników na zwojach płóciennych – Księgi Płócienne (Libri Lintei). Kapłani w Rocznikach kapłańskich (Annales pontificum) pod zmieniającymi się corocznie imionami konsulów, a więc w porządku rocznym (annus – rok), notowali najważniejsze wydarzenia. Najstarsze zabytki prozy rzymskiej uległy zniszczeniu w czasie najazdu Gallów w 390 r. p.n.e. Znamy je tylko ze wzmianek u późniejszych autorów.

Dzięki cytatom w późniejszych dziełach można także zrekonstruować Prawo dwunastu tablic (Leges duodecim tabularum) – pochodzące z okresu kodyfikacji praw w V w. p.n.e. i stanowiące podstawę prawa rzymskiego.

Tablica V:
3. Jak zarządził [testator] odnośnie do gospodarstwa, bydła lub opieki nad swym majątkiem, takie niech będzie prawo.

Tablica VIII:
1. Jeżeli ktoś wyśpiewał albo też ułożył piosenkę, która drugą osobę zbeszczeszcza lub znieważa, [postanowiono, że] ktokolwiek by miotał publicznie obelgi, ma być kijami obity.

Tablica IX:
6. Nie wolno zabijać wszelkiego człowieka nie skazanego wyrokiem.

Tablica X:
1. W mieście nie należy zwłok ani grzebać, ani palić.
4. Niech niewiasty nie rozdzierają sobie policzków ani niech chóralnie nie lamentują.

Tablica XI:
1. [Nie dopuszcza się] małżeństw mieszanych plebejuszy z patrycjuszami.

(Prawo XII Tablic, tłum. S. Łoś)

Od najwcześniejszych czasów wygłaszali Rzymianie mowy publiczne w senacie, na zgromadzeniach ludowych, do żołnierzy, w sądach. Za pierwszą opublikowaną 176 mowę polityczną uważa się przemówienie cenzora Appiusza Klaudiusza (twórcy drogi Via Appia). Miał on w 280 r. p.n.e. wystąpić w senacie rzymskim przeciw zawarciu pokoju z Pyrrusem. Appiusz, którego uważamy za najstarszego autora rzymskiego, sporządził nadto zbiór Wskazań moralnych (Sententiae). Dzięki inicjatywie Appiusza Klaudiusza w 304 r. p.n.e. Gnejusz Flawiusz ogłosił kalendarz rzymski. Dzieło to, uważane za najwcześniejszą książkę rzymską, udostępniło społeczeństwu wiadomości zastrzeżone dotąd wyłącznie dla kapłanów, a dotyczące dni „szczęśliwych” oraz dni „feralnych”.

W najstarszym okresie istniały już pewne zaczątki teatru. Były to występy w czasie świąt ludowych aktorów etruskich, którzy tańczyli przy dźwiękach fletu. Wystawiano również ludowe farsy zwane atellanami, od miasta Atella w Kampanii. Grywali w nich nie zawodowi aktorzy, ale młodzież rzymska występująca w maskach. Były to improwizowane jednoaktówki przerywane śpiewem, w których występowały ustalone postacie: Maccus – żarłoczny, głupkowaty żartowniś, pyzaty głupek Buccus – Pyskacz (bucca – gęba), Dossenus – Garbus (dorsum – grzbiet). W późniejszym okresie nadano tym występom formę literacką.