Przebieg urbanizacji w Japonii

Japonia jest krajem ponad 3000 wysp o łącznej powierzchni ponad 377,8 tys. km², którego większość powierzchni stanowią góry. Kraj odznacza się dużą lesistością, przekraczającą 70%, gdzie większość z 127,7 mln Japończyków (2004 r. – dziesiąte miejsce na świecie) mieszka na obszarach nizinnych i w dolinach w pobliżu brzegów morskich. Najgęściej zaludniona jest subtropikalna część kraju, tj. południowy wschód wyspy Honsiu.

Miasta w Japonii powstały znacznie później niż w większości krajów azjatyckich. Pierwsze z nich zbudowane ok. VIII w. w pewnym oddaleniu od morza, na równinie pomiędzy jeziorem Biwako i zatoką łsaka-wan – to współczesna Nara założona w 710 r. (365,4 tys. mieszkańców – 2002 r.) i powstałe w 792 r. Kioto ( które obecnie wchodzi w skład megalopolis Tokaido, inaczej zwanej Megalopolis Nippon), liczące obecnie 1,8 mln mieszkańców (WUP: The 2003 Revision, UN, NY, 2005) i przez ponad tysiąc lat będące stolicą Japonii (do 1869 r.).

Współczesna struktura osadnictwa miejskiego oparta jest tak na miastach wczesnośredniowiecznych, jak i nieco późniejszych miastach handlowych. Miasta wczesnośredniowieczne nie były jednorodne i dzieliły się na kilka grup (Ozerova G.N., Pokszyszewski W.W., 1981). Pierwszą stanowiły miasta „zamki” – rezydencje feudałów. Były one zazwyczaj lokowane na równinach i w dolinach górskich, na skrzyżowaniu szlaków handlowych. Ponad połowa współczesnych miast Japonii ma takie położenie, np.: Himeji, Shizuoka, Sendai, Hirosima (na wyspie Honsiu), Fukuoka (na wyspie Kiusiu). Drugą grupę reprezentowały miasta religijne, np. Nagano, trzecią zaś stacje pocztowe, położone przy głównych drogach wiodących z byłej stolicy Kioto. Szczególnie trwałe w czasie okazały się właśnie miasta pocztowe, położone wzdłuż Tokaido – głównej drogi kraju wiodącej z Kioto do Edo (Tokio). Nieco później, w centrach tradycyjnych rzemiosł i wytwórczości, w miarę wzrostu wymiany wewnętrznej zaczęły się rozwijać miasta handlowe (np. Ashikaga na północ od Tokio) oraz miasta portowe.

Japonia była krajem feudalnym i przez celową politykę władców była izolowana od świata zewnętrznego. Do wieku XIX (epoki industrializacji) ludność i miasta były stosunkowo równomiernie rozmieszczone na obszarach równinnych. Przemysł kapitalistyczny w Japonii zaczął się rozwijać głównie tam, gdzie były najbardziej sprzyjające warunki do przyjmowania importowanych towarów i działalności eksportowej. Były to obszary na wschodnim wybrzeżu wyspy Honsiu: tu znajdowały się duże porty łsaka, KŃbe, Jokohama, w tych obszarach skoncentrowana była główna siła robocza, tędy przechodziła główna droga kraju Tokaido (Tokio-Kioto), ułatwiająca powiązania wewnętrzne, tu wreszcie znajdowała się stolica kraju. Wszystkie te czynniki sprzyjały napływowi ludności do strefy przybrzeżnej i jej koncentracji w trzech głównych strefach: Tokio-Jokohama, Nagoja, Kioto-łsaka-KŃbe. Poza tymi strefami znaczne zagęszczenie ludności powstało tylko na północnym skraju wyspy Kiusiu (Ozerova G.N., Pokszyszewski W.W., 1981).

Na początku XX w. największymi miastami były: Tokio (1,1 mln mieszkańców), łsaka (820 tys. mieszkańców), Kioto (353 tys. mieszkańców), Nagoja, KŃbe, Jokohama, Hirosima, Nagasaki. Pozostałe z obecnych miast były niewielkimi miasteczkami. W 1920 r. w miastach w Japonii zamieszkiwało zaledwie 18% ludności kraju (w tym czasie np. w Stanach Zjednoczonych 51%). Począwszy jednak od 1930 r. gwałtowny rozwój przemysłu sprzyjał napływowi ludności i rozwojowi miast i już w 1975 r. na 112 mln ludności mieszkańcy miast stanowili 75%. Wielkość ta była zbliżona do sytuacji w Stanach Zjednoczonych. W ogóle sam rozwój głównych miast Japonii jest podobny do schematu tworzenia się dużych aglomeracji w wysoko rozwiniętych krajach Europy i Stanów Zjednoczonych.

W Japonii industrializacja przyczyniła się do wzrostu miast, w pierwszej kolejności dużych: Tokio i łsaki. To pierwsze od 1900 r. do 1940 r. zwiększyło swoją liczbę ludności 6-krotnie, łsaka zaś 4-krotnie (Ozerova G.N., Pokszyszewski W.W., 1981). Do miast wschodniego wybrzeża wyspy Honsiu następował ciągły napływ migrantów ze wsi. Tu skoncentrował się nie tylko przemysł Japonii, ale i potencjał naukowo-kulturalny kraju. Przed II wojną światową w Japonii były cztery miasta milionowe – Tokio, łsaka, Nagoja i Kioto, w 1975 r. takich miast było już dziesięć. Do tych czterech doszły jeszcze: Jokohama, KŃbe, Sapporo, Kawasaki, Fukuoka, Kitakiusiu. To ostatnie zostało miastem milionowym dzięki administracyjnemu połączeniu pięciu miast (Fukuoka-Kitakiusiu stanowią obecnie wielką ponad 2,8 mln aglomerację – 2003 r.). Tokio od tego momentu jest największym miastem świata, bowiem w administracyjnych granicach miasta liczyło ono 8,8 mln osób, w prefekturze stołecznej 11,7 mln i obszarze metropolitalnym Tokio-Jokohama ponad 25 mln osób, w 2003 r. zaś 35 mln. W liczbie ludności aglomeracji tokijskiej, a właściwie Tokio-Jokohama mieści się: prefektura Tokio, tj. ludność starego Tokio 23 wards (ku), 14 dużych miast city (shi), 18 towns miasteczek (machi), 8 wsi (mura) oraz obszar metropolitalny Tokio zawierający 23 wards of Tokio, 23 city, 20 town, 2 wsie. Ponadto w liczbie tej jest obszar metropolitalny Keihin (obszar metropolitalny Tokio-Jokohama), tj. 9 city (jednym z nich jest miasto Jokohama), 2 miasteczka.