Stylizacja językowa

Teksty literatury pięknej, a także niektóre teksty paraliterackie (np. reportaż) mogą być pisane tak, że wyzyskuje się w nich środki językowe charakterystyczne dla różnych odmian polszczyzny użytkowej. Takie świadome kształtowanie tekstu jakiejś wypowiedzi zgodnie z normami stylistycznymi charakterystycznymi dla innego typu wypowiedzi, czyli nadawanie pewnej wypowiedzi cech właściwych określonemu stylowi, innemu niż ten, z którego ona pochodzi, nazywa się stylizacją językową¹.

Stylizacja może obejmować cały tekst (stylizacja całościowa), może zaś dotyczyć tylko pewnych jego fragmentów, zwykle partii dialogowych (stylizacja fragmentaryczna). Stylizacja może mieć dwa zasadnicze cele artystyczne: wzmocnienie komunikatywności i wiarygodności tekstu (stylizacja informacyjna) bądź wywołanie wrażenia jego nienaturalności, manieryczności (stylizacja manierystyczna). Najczęściej spotykane rodzaje stylizacji to: archaizacja, dialektyzacja i kolokwializacja.

Archaizacja polega na wpleceniu w tekst utworu elementów charakterystycznych dla języka minionych epok (dawnych wyrazów, ich form i konstrukcji składniowych – jest to archaizacja fragmentaryczna) lub ukształtowaniu całego języka na wzór polszczyzny którejś z dawnych epok (archaizacja całościowa; wypadek dość rzadki, gdyż tekst całkowicie archaizowany byłby mało czytelny, zwłaszcza gdyby dotyczył epok odległych). Archaizowany jest np. język Trylogii Sienkiewicza, powieści historycznych Kraszewskiego, język niektórych seriali telewizyjnych i filmów historycznych. Archaizując, należy uważać, by nie popełnić anachronizmów językowych, to znaczy, żeby nie przypisać jakiejś epoce wyrazów, ich form i konstrukcji, które wówczas jeszcze lub już nie występowały.

Dialektyzacja (stylizacja gwarowa) polega na wprowadzeniu do tekstu elementów którejś z gwar ludowych (dialektyzacja fragmentaryczna) lub całkowitym kształtowaniu języka utworu na wzór języka gwarowego (dialektyzacja całościowa). Dialektyzacja występuje w wielu utworach literackich, opisujących środowisko wiejskie, począwszy od drugiej połowy XIX w. Dialektyzując tekst na konkretną gwarę, należy uważać, by nie przypisywać jej cech, które tam nie występują (np. tekst stylizowany na gwarę z Wielkopolski nie powinien być mazurzony). Możliwe jest także konstruowanie wypowiedzi z cechami gwarowymi przynależnymi do różnych gwar, a nawet nienależącymi do żadnej konkretnej gwary, po to, by stworzyć wrażenie „języka chłopskiego” (por. np. powieść Konopielka Edwarda Redlińskiego). Łatwo jest także o pomyłki w dialektyzowaniu, zwłaszcza fonetycznym: we współczesnych tekstach satyrycznych na przykład nagminnie mówi się (rzekomo „z chłopska”) psyset, tsymać, zeka, podczas gdy w gwarach ludowych głoski sz i ż pochodzące z dawnego ŕ, a zapisywane do dziś przez rz, nigdy nie podlegają mazurzeniu (chłopi mówią więc pszyset, tszymać, żeka).

Kolokwializacja jest kształtowaniem języka wypowiedzi na styl potoczny. Również ona może być fragmentaryczna albo całościowa. Odmianą kolokwializacji są: argotyzacja, czyli stylizacja na środowiskowe odmiany języka, oraz profesjonalizacja, czyli stylizacja na język określonej grupy zawodowej. Kolokwializacja i argotyzacja są współcześnie modnymi sposobami stylizacji językowej, zwłaszcza w prozatorskich utworach literackich. Nasycenie literatury współczesnej tego typu elementami stylizowanymi spowodowało powstanie poglądu, że przestała ona pełnić funkcję normotwórczą w polszczyźnie ogólnej.

Stylizacja może też polegać na wzorowaniu języka utworu literackiego na języku innego, znanego dzieła, a celem jest wierne naśladownictwo stylu tego dzieła. Mamy wówczas do czynienia ze stylizacją literacką zwaną pastiszem. W pastiszu celowo wyostrza się nieco (ale nie nadmiernie) cechy stylistyczne naśladowanego utworu, tak że dzieło naśladowcze jest łatwo rozpoznawane jako swoista replika dzieła oryginalnego. Pastiszu dokonuje się na ogół w celach żartobliwych, jest to rodzaj zabawy literackiej.

Inny, mniej szlachetny cel ma natomiast parodia określonego utworu literackiego. Jest to przesadne, wyjaskrawione naśladowanie języka i stylu pewnego utworu lub pewnego autora w celu ich ośmieszenia. Przesadę taką uzyskuje się albo przez nienaturalne nagromadzenie środków językowych, charakterystycznych dla stylu danego utworu lub autora, albo przez wprowadzenie tych środków w takie konteksty, w których one nie występują w dziele oryginalnym. Parodia jest najbardziej wyrazistą formą stylizacji językowej.

[1] Szerzej o stylizacji (definicje, typy, wyznaczniki) por. prace S. Dubisza: Stylizacja gwarowa w polskiej prozie trzydziestolecia powojennego, Warszawa 1986 (zwłaszcza cz. I, s. 8-44), i Archaizacja w XX-wiecznej polskiej powieści historycznej o średniowieczu, Warszawa 1991.