„Artur nie umarł, bo nikt nie zna jego grobu”: powieść arturiańska

„Tutaj spoczywa Artur, który swą walecznością zdobył władanie w królestwach dwunastu”: lakoniczny napis, jaki autor XIII-wiecznej powieści La Mort du Roi Arthur (Śmierć Króla Artura) umieszcza na grobie władcy, jest wyrazem politycznej potęgi Artura. Potęgi wymownej i symbolicznej, bo w języku średniowiecza liczba 12 to symbol pełni i doskonałości. Królestwo Artura przedstawione zostaje tym samym jako ideał ziemskiej państwowości.

Artur jest czymś więcej niż tylko postacią z celtyckiej legendy: jest fenomenem o międzynarodowym zasięgu. Kiedy opowieści o jego nadzwyczajnych czynach i heroicznych towarzyszach dotarły do Europy, a stało się to ok. XI w., natychmiast odniosły spektakularny sukces. Oto bowiem znalazła się postać ucieleśniająca coraz powszechniejszy kult rycerskości i ideał sprawiedliwego i szlachetnego władcy, którego rycerze byli szermierzami sprawiedliwości i wzorem odwagi. [...] Legendy arturiańskie opiewają wielkie czyny człowieka i opłakują zniszczenia, których jest on w stanie dokonać. Stanowią pomost między czasami celtyckimi a współczesnością. Każde nowe pokolenie znajduje w tych ponadczasowych opowieściach coś fascynującego i inspirującego. (C. Scott Littleton [w:] F. Fleming i in., Celtowie: herosi świtu, Warszawa 1998, s. 103.).

Kim był ten, którego wizerunek widnieje na średniowiecznych miniaturach, obrazach, arrasach, witrażach i rzeźbach? Jego imię wpisane zostało w średniowieczu na listę Dziewięciu Walecznych mężów świata. Jego posąg, zaprojektowany przez Albrechta Dürera, zdobi w Innsbrucku grób cesarza Maksymiliana I. Rzadko kto pamięta dziś, jakie imię nosił miecz Rolanda. Excalibur – miecz króla Artura – znany jest wszystkim i stał się synonimem walki w słusznej sprawie. Zarówno średniowieczni kronikarze jak i powieściopisarze zgodni są co do tego, że Artur istniał naprawdę. Powieść przedstawia go zawsze jako potężnego władcę, będącego punktem odniesienia rycerskiego świata. Kroniki różnią się jednak w określaniu jego politycznego statusu. Nennius (IX w.) zamieszcza w swojej Historia Brittonum wzmiankę, że w czasie inwazji Sasów niejaki Artur walczył po stronie Bretończyków. Artur określony jest tu jako dux bellorum – zdolny, choć mało wyjątkowy przywódca. Pochodząca z X w. kronika Annales Cambriae ukazuje go jako figurę mesjańskiego króla: Arturus Rex zapewnia Brytanii zwycięstwo nie tyle swą walecznością, co faktem, że przez trzy dni i trzy noce dźwiga na ramionach Krzyż Chrystusa. W 1. poł. XII w., Wilhelm z Malmesbury zapisuje w Gesta Regum Anglorum tajemnicze zdanie: „Artur nie umarł, bo nikt nie zna jego grobu”. Współczesny mu Geoffrey of Monmouth staje się autorem trwałego wizerunku Artura – prestiżowego bretońskiego władcy (Historia Regum Britanniae). Dwadzieścia lat później, w napisanej już po francusku Opowieści o Brucie, Wace doda motyw Okrągłego Stołu. Od tej pory nikt nie zakwestionuje historyczności i potęgi Artura. Średniowieczna historiografia uczyni go jednym z kandydatów na Odnowiciela Świata: oczekiwany już przez starożytnych Rzymian i Greków, Restitutor Orbis miał wprowadzić ludzkość na drogę powszechnej szczęśliwości. Jeszcze dziś zresztą mieszkańcy Wielkiej Brytanii i Bretanii kontynentalnej przywołują starą legendę, według której Artur przebywa na słonecznej wyspie Awalonu, oczekując stosownej chwili powrotu, by zaradzić wszelkiemu złu i wskrzesić potęgę bretońskiego świata.

Od koń. XIX w. trwają poszukiwania historycznego króla Artura. Dziś uważa się, że średniowieczny wizerunek władcy jest wynikiem syntezy kilku przekazów historycznych. Największy wpływ wywarła relacja o bitwie pod Badon (516), w czasie której przywódca Bretończyków o tym imieniu wsławił się, stawiając opór saskim najeźdźcom. Imię Artur wywodzone jest z rzymskiego imienia Artorius, notowanego w Brytanii. Niektórzy badacze widzą więc prototyp legendarnego władcy także w postaci Luciusa Artoriusa Castusa, rzymskiego prefekta z końca II w.

Życiorys powieściowego Artura łatwiejszy jest do odtworzenia. Nie postępuje jednak ono w porządku chronologicznym, bo teksty przybliżające dzieciństwo i historię przodków Artura pojawiają się w XIII w., podczas gdy te, opowiadające o jego latach dojrzałych, dominują literaturę powieściową XII w. Wprowadza go do niej Mistrz z Szampanii, Chrétien de Troyes.