joga

[sanskr., 'zaprzęganie', 'jarzmo', 'związek', 'sposób', 'metoda', 'dyscyplina']

zbiór technik mentalno-psychiczno-fizjol., polegających na możliwie maksymalnej deprywacji, których celem jest doprowadzenie do poznania rzeczywistości w mistycznym doświadczeniu; aktywność podporządkowana kontroli rozumu i sprawdzalna przez mistrza (guru).

W indyjskiej filozofii smryti j. to świadoma aktywność człowieka zmierzającą do wyzwolenia (moksza). Punktem wyjścia jest prawdziwa wiedza o ontycznej tożsamości Boga, świata, człowieka, jego Jaźni (atman) oraz o fałszywości poczucia własnej osobowej odrębności (ahankara). Celem j. jest potwierdzenie tej wiedzy w praktyce. Proces jogiczny zatem jest równoczesnym dążeniem do realizacji jedności wszechrzeczy i usuwaniem fałszywych barier indywidualności, narastających w ciągu wielokrotnych wcieleń (karman). Organem nadrzędnym w j. jest rozum (buddhi). Pełen prawdziwej wiedzy staje się zdolny do świadomego wyboru tych elementów świata, które prowadza do wyzwolenia i które są określane za pomocą przymiotu sattwa (guna). Podporządkowuje on sobie umysł (manas). Umysł odwraca się od świata i opanowuje zmysły, zaprzestające właściwej im percepcji. W ten sposób wszystkie instrumenty poznawcze człowieka staja się jednolite i doskonale skupione, człowiek zaś zyskuje niezależność od wszelkich zewn. bodźców i zdolność do bezpośredniego poznania Boga i przeżycia własnej z nim tożsamości. W Bhagawadgicie j. została zdefiniowana ogólnie jako „równowaga” rozumu wobec powodzenia i klęski oraz jako „zręczność w czynach”. W takim ujęciu j. jest aktywnością doskonale bezcelowa, polegającą na mistrzowskim podejmowaniu czynów koniecznych bez pożądania i myślenia o ich skutkach; realizuje ona w mikroskali pozbawiona jakiegokolwiek celu aktywność Boga w świecie.

Bhagawadgita dzieli j. na 3 typy: 1) j. poznania (dźńanajoga) koncentrująca się przede wszystkim na zdobywaniu wyzwalającej wiedzy o tożsamości Boga, świata, człowieka oraz ludzkiej duszy; 2) j. czynu (karmajoga) będąca praktycznym wdrażaniem wyzwalającego poznania tej tożsamości; 3) j. miłującego współuczestnictwa (bhaktijoga) realizowana w aktach przepełnionego miłością doświadczenia jedności z Bogiem. Te 3 typy j., wartościowane jednakowo pozytywnie, różnią się naciskiem kładzionym na poszczególne aspekty jogicznej aktywności i nie wykluczają się wzajemnie. J. w ujęciu klas. to jedna z 6 ortodoksyjnych bramińskich szkół filoz. (darśana), tradycyjnie łączona w parę z sankhja. Jej podstawy wyłożone zostały w Jogasutrach. Ich autorstwo przypisuje się Patańdźalemu (prawdopodobnie ok. III w.). Do najbardziej znanych komentatorów zalicza się Wjasę (ok. VII w.), Waćaspati Miśrę (IX w.) oraz Widźńabhikszu (przeł. XVI i XVII w.). J. przyjmuje 3 środki wiarygodnego poznania (pramana): naoczność, wnioskowanie i oparcie się na autorytecie. Szczególnym przypadkiem naoczności jest doświadczenie jogiczne. J. przyjmuje istnienie 2 odwiecznych zasad rzeczywistości: podmiotowej i biernej zasady zw. purusza ['człowiek'], będącej dusza człowieka, oraz przedmiotowej, czynnej, psycho- mentalno-materialnej zasady, będącej instrumentem i podłożem dozna. duszy; tworzy ona kosmos i ludzki organizm. Zasada przedmiotowa w swej najpierwotniejszej postaci nazywa się alinga ['bez znaku']. Konstytuują ją 3 przymioty (guna): przymiot sattwa, mający naturę przejrzystości i wywołujący wszelkie poznanie, przymiot radźas, mający naturę aktywności i wywołujący wszelki ruch, oraz przymiot tamas, mający naturę stałości i wywołujący wszelkie trwanie. Istnienie człowieka warunkowane jest poznawczym związkiem zachodzącym między nimi: purusza odbija się w zasadzie przedmiotowej, która inicjuje poznawcza aktywność (wrytti), stając się znakiem (linga) odbijającego się w niej puruszy. Związek ten niechybnie prowadzi do błędu, polegającego na utożsamianiu puruszy i zasady przedmiotowej. Ten błąd wymieniany jest w Jogasutrach jako pierwsza uciążliwość (kleśa). Stanowi on przyczynę następnych uciążliwości: poczucia własnej osobowej odrębności (asmita), które powoduje dwojaki stosunek do otaczającej rzeczywistości, czyli namiętność (raga) i nienawiść (dwesza), będące z kolei źródłem przyzwyczajenia (abhiniweśa). Uciążliwości są podłożem czynów wartościowanych moralnie i tworzących w umyśle ich sprawcy dyspozycje (sanskara) do dalszych czynów. W ten sposób purusza ostatecznie wiąże się w materialnym ciele.

W Jogasutrach j. jest zdefiniowana jako powstrzymanie aktywności (wrytti) świadomości. Doprowadzić ma ono do ujawnienia puruszy w jego najczystszej podmiotowej postaci, jako oddzielnego od wszelkiego przedmiotu. Proces ten prowadzony jest przez rozum (buddhi), który realizuje poznawcza moc przymiotu sattwa. Stanowi to o szczególnie niebezpiecznym charakterze j., której nadrzędny instrument poznania ostatecznie doprowadzić musi do własnego zaniknięcia. Jogasutry dzielą j. na 8 stadiów: 1) 5 nakazów moralnych (jama): niekrzywdzenie, prawdomówność, niekradzenie, wstrzemięźliwość płciowa oraz nieposiadanie rzeczy; 2) 5 nakazów ascetycznych (nijama): czystość, zadowolenie, asceza, recytacja świętych tekstów oraz skupienie się na Bogu (iśwara); praktyka 10 nakazów ma na celu uzyskanie wewn. doskonałości, pozwalającej na właściwa realizację kolejnych stadiów j.; 3) postawa (asana), która powinna być nieruchoma i wygodna; dzięki niej uzyskuje się niezależność od pozytywnych i negatywnych bodźców dochodzących z zewn. świata; 4) panowanie nad oddechem (pranajama) doprowadzające do panowania nad tchnieniem życiowym oraz powodujące niezależność od własnego ciała i oczyszczenie rozumu i umysłu (manas) z dyspozycji wywołanych poprzednimi czynami; 5) powściągniecie aktywności zmysłów (pratjahara) oznacza przerwanie właściwej im percepcji, a w konsekwencji zanik samych zmysłów; 6) koncentracja (dharana), której celem jest zatrzymanie biegu myśli i zdolność do unieruchomienia umysłu na dowolnym przedmiocie przez dowolnie długi czas; zazwyczaj przedmiotem są subtelne formy siebie i świata; 7) kontemplacja (dhjana) jest bezpośrednia kontynuacja koncentracji i zupełnym zatrzymaniem świadomości; jogin poznaje własna tożsamość ze wszystkimi manifestacjami zasady przedmiotowej; 8) skupienie (samadhi) dzieli się na 2 stadia; pierwszym jest skupienie z zalążkiem, w trakcie którego dochodzi do bezpośredniej percepcji całości zasady przedmiotowej, wyrwanej z kontekstu czasowo-przestrzennego, drugim . skupienie bez zalążka, kiedy purusza poznaje swą czystą podmiotowość; bezużyteczny już rozum wraz z przymiotami zanikają i purusza staje się „osobny” (kewala), zyskując zupełna wolność. W trakcie j., zwłaszcza po osiągnięciu 7. stadium, pojawiają się tzw. moce cudowne (wibhuti), dające zdolność wykonywania czynności niezwykłych, wykraczających poza codzienne doświadczenie (m.in. wszechwiedza, umiejętność zmniejszania i powiększania się, lewitacja, stwórcza moc). Nigdy nie powinny być jednak traktowane jako ostateczny cel j.

W Jogasutrach przyjmuje się istnienie Boga pojmowanego jako byt posiadający przyrodzone, doskonałe poznanie, który nigdy nie jest skalany przeszłym czynem (karman). Stanowi on podstawę medytacji, utożsamiany jest z mistrzem wszystkich medytujących oraz z sylabą om.